Vríngo luisõ

Chehápiko. Oĩma. Amombe’úta che vállepe oikova’ekue; oiméne pa ary rupima hína imombyry ko pyharégui ko’ã pehendútava oikoramoguare. Cheñyrõmítamante, Cháno, sapy’arei rohenonde’a mba’eramo’aína, nde remombe’uségui avei ko Marko’i rembihasakue. Katu ko’áḡa cheha.

Upe árape, Santaníme ndaipóri oikuaa’ỹva Marko’i Luisõha. Ipiruvevoi takuare’ẽgui, hovasa’yju ype ra’ýicha ha ja’epasérõ, ijurunekaria’y avei tapicha. Krihtiáno ro’o re’úrõ ipýra ningo nerãi ha ndepy’añembyaimanteva’erã. Karai Ulógio itúva ha isy katu ña Kande. Iñemoñare pokõi hikuái, kuimba’ememete. Ñande niko, Cháno, ojoválle, ha aikuaa reikuaapamaha ko amombe’útava.

Mingélo, oñangarekóva tyvytýre, omombe’u heta jey ohechahague Marko’i oñemoambuérõ Luisõme. «Umi ijyva po’i iñanambusuve sapy’a, Pombéroicha haguepa, hañykambuku kavajúicha ha hovajagua, inambikakuaa’akua, umi hesa katu lampíũme ojogua», he’íjepi ha opukapa hese lomitã, roikuaágui ika’uveha káña ryrúgui, ha upéicharõpy ndahetái landeroviava’erã, ikatuhaguére rehecha mba’e oĩ’ỹva térã reñe’ẽmbareínte avei.

Marko’i ogueroguata upéramo 20 áño. Karia’y py’aporã ningo ha’e, oñangarekóva isyg̃uaig̃uimíre, omano guive karai Ulógio. Omba’apo pozo artesiano jejo’ópe Pochólo ndive. Ha oguerahárõ jepe hi’ári pe mba’evai, lomitã ohayhu chupe, oikuaágui ndaha’éiha i-causa. Ndaha’éi ningo pajeséro rembiapovai rãimbore oguerotyryrýva, ni ambue Luisõ ohasa rupi hakamby pa’ü rupi. Marko’i ningo heñõivoi Luisõ, ha’e rupi ña Kande ha karai Ulógio ñemoñare apytépe upe pahague. Ajovasamíta ko’áḡaite; upéicharõ mante Kirito ñanemongora ijyvápe ha oñangareko ñande rehe, he’iháicha pa’i Bartomeu. Ajépa, Cháno.

Néi. Marko’i orahaporã upéva, nahasẽirĩ ha avavépe naipyahẽi. Kuimba’etévoi. Oguenohẽ ndajeko pyharekue umi oñeñotỹ ramovéva ha ona te’õnguére. Okaru la krihtiáno ro’óre ipy’arenyhẽporã meve. Upéi ombotyjevy ha omyatyrõporã upe hendague. «Upévarente aheja ojapo ojaposéva», he’i jepi Mingélo. Márte ha viérnekue osẽ oho tyvytýpe oñemohyg̃uatã hag̃ua. Avavépe nomyangekóiri. Ko’ẽmavo rohechájepi ohóramo omba’apóvo. «Miércoles ha sábado ha’ete lanembaretevéva rejúvo, ne mitã», he’i ndajeko jepi Pochólo ombohorysérõ ichupe. «Emañaporã che rováre. Aníkena re’uséti che re’õngue ág̃a apotímarõ, péva ajeruresemi ndéve», ombojoapy jepi avei. Marko’i opukánte.

Ore rojepokuaa hese. Ndahetái umi táva oñembojerovukuaáva oikuaahaguére avápa Luisõ ijapytepekuéra. Jaikepotávo peteĩ Semána Sántape, umi Cuerpo de Paz-gua oḡuahẽ Santaníme orepytyvõ haḡua. Estados Unidosgui ou hikuái, hysýi ikamisakuérare pykasu’i ra’ãnga. Ivalerasapa umi tapicha. Orembo’emimi mba’éichapa jaipuru porãva’erã pirapire, heta avei oremopohãmbarete ha oreresape’a mba’éichapa roñepohãnova’erã térã mba’éichapa roplagajukava’erã ani ohundipa ore ñemitỹngue.

Ha umi vríngo oúva apytépe oĩ peteĩ mitãkaria’y akãrague avati morotĩ ra’ỹicha hesa’yjúva ha hovapytãvéva karaguata potýgui. Pya’évoi roikũmby Luisõha avei upe tapicha hérava Ítan, ijurunégui ha mamo ohasahárupinte oñarõgui hese ijahy’oramóvaicha umi jagua tavaygua. Peteĩ jey ha’e ha Marko’i ojojuhu karai Lópe volíchope ha haimete ndajeko oñombopumavoi hikuái upérõ. Ndocha’éi ojuehe. Ojokuaápy hikuái. Oñoñandu. Oñohetũ.

Ndaipóri Santaníme mokõi Luisõ rendaḡua. Tekovevai ipórtepe, lomitã hosã upéramo, nomanoguasúivoi, ha upévare napy’ỹiri so’o pyahu Luisõ cenaḡua. Ojojagarra ndajeko omaña ojováre, ha ojopyti’amyaña. Noñe’ẽiri hikuái, jepe jaguáicha ongururu mokõivéva ha oñemohãimbiti ojupe. Otu’útantemavoi ojuehe. «Anína peikovaíti ko’ápe. Okápe peimeporãitevéta», he’i ndaje karai Lópe oikekuévo imbytepekuéra, ndoipotáigui osarambi’apo hikuái ivolíchope. Che kóva ndahechái, oñemombe’únte chéve. Nde reime reaperita’ireína upéramo, Cháno, ha rehechapaite ko ha’éva.

Ojejyvambovu ndajeko mitã vríngo ipoguasu guasu tajy mataichagua. «Ju’ar násĩn» he’i Marko’ípe, hovaitépe opuka ha upéi oguata ohóvo mbeguekatu okẽ rekávo. Ha’e nomuñáiri Ítanpe, hetaitereíningo oipo’óne añete oñotongea mba’érõ hikuái. "Lomitã oja Marko’íre ha omboaguara’imi chupe.". «Ehejánte toho pe rrúvio kesu», he’i tapicha, ýicha omboy’uvahína taguatoresay. «Rrúbio ha chaburro ningo imichĩmentevoi ijagrasiádo», he’i chupe Pochólo tuja. «Nde la orejeroviaha. Nde ha’e ore Luisõ», ombojoapy ha oipojopy.

Chemandu’a porãiterei upe oikova’ekuére peteĩ viérne, aḡuahẽvo karai Lópe volíchope. Lomitã aje’íma oñepyrũhague omokõ ha otrrukea, oĩmakatu ijapytepekuéra oka’u’imímava. Ojevarahapoka, opukavy umi iñenvidomondáva, ojetrrukoja’o karia’y. Oïma katu ojokáva takuára. Pya’e voi ajeruréma ygua; oyta guavirami pire taguatoresaýpe. Iróvare ñañomongetañaína. Upe la dóce potaitérupi oikesapy’a itarovávaicha Mingélo, ipy’aperere, hesasẽmba. «Oikóma guyryry, amoite tyvytýpe ojorrehpetaukahína Marko’i ha pe vríngo Luisõ». Roñani pe añamemby. Che sapy’aitépe aḡuahẽ, che’akuã rehevoi, sa’ieterei gueteri amokõ ha ag̃ui rehe chehegui.

Oĩma mbohapy tapicha omañavahína mba’éichapa ojokorrehi mokõive vicho vai. Marko’i michĩ, Luisõ piru’i peteĩ, hague sambo sambo mbykymínteva. Ambue tapicha katu tuicha ha imbarete, opárupi hague ojoguaitéva avati rendyvápe. Oḡuahẽmba oúvo lomitã volíchope oĩva’ekue, taguatoresaýpy nembopy’aguasu. Oiméneningo 30 térã 40 Santanigua oñombyatyva’ekue upe pyharépe. Ña Mári katu ogueruvoi ijapyka. Oñorãirõkaria’y umi aña rymba opena’ỹre ore rehe. Oñokarãi, ojosu’u, upéva ñepyrũhápe. Ha upéi katu ikangy ohóvo ñande jeroviaha. «Etĩjoka. Ápercat, ápercat. Ani nde guardiaguejýtei», osapukái chupe Nélido tuja, ovoyseakuaaitemíva ha py’ỹiete ijyvotýva otrrukea jave. Upépe ae ha’ete opáyva, katu ha’ete oñemombáyva mokétepe. Ikatupyryve chugui pe Luisõ tetã ambuégui oúva. Marko’i oipo’ojo’ajo’a kavaju operdeva’ekuéicha. Omombóma katu chupe yvýpe pe vríngo, omona yvy ku’íre, upéi omopẽ ña Olegária kurusu yvyra ha oho Marko’ípe oinupãve hag̃ua. Mba’érepiko remaña jerovia’ỹvai, Cháno. Anichéne nanemandu’ái ko amombe’úvare, nde reimeva’ekue avei upépe, che ryke’y.

«Moõpio ko’ã Luisõ pytagua oúta oñemomba’eguasuse ko’ápe», he’i Pochólo ha omoakãngyta itápe, iñakãitépe ojapi, inambi mboypýri. «Terehóna emoñakambype’a mbusu mba’e, tavýcho», osapukái chupe. Vríngo ojere omañavai ore rehe ha oguahu puku. Pelóta tatáicha hesahendy, ima’ẽ ojogua umi takuára akuápe. Ndojesarekói jave, ore Luisõ otongeambareteporã umi nemorañykatiríva rehegua. «Hóita Marko’i po’i mbokaja», osapukái ña Mári, oñembo’y’imi, ojepopete ha oguapy jevy. Pya’énte oñemohenda Ítan ha opo hapicha ári omondyky hese tóngo ha ijurumokõivaicha oisu’u mbarete avei. «Ñaipytyvõpy, lomitã. Ñanerakate’ỹva’erã ñanemba’eteetéva rehe», osapukái jevy Pochólo ha ro’itambohysýi opaicharei, panteô pehẽngue ha yvy atã upe pytagua atukupére. Hetavoípy umi jerére itakuruvi apu’a rombohayvivevéva vícho retére, jepe ohungavevuimínte ichupe, ipire’atãgui. «Kóa épico», he’i karai Ariel, mbohapy arandukáma ohaíva’ekue. «Mba’e épico piko. Ejapi katu, jajaty itápe ko aña ra’y», ombohovái Pochólo.

Ou oréve pe mba’e guasu vai, haguepu’ãmba, ryguasukurúicha ovu, ore renondetépe opyta omaña, ndoikuaái máva raẽpepa ojukáta. Osẽ Kalúcho, peteĩ tahachi, ombotejuruguái ichupe ipýpe, ohavira hetyma rupi. Ipirepotyjera, huguysyry umi okẽ’i pyahúre, ha vríngo Luisõ oñesũpehẽ’imi. Omboviramo’ãsévo chupe Kalúcho, pe añarymba oipe’a chugui itejuruguái ha omombo peteĩ yvyra pytã rakãre. Ohechávo upéva mitã tahachi, hesa’yjupaite okyhyjégui, oryrýi, osusũ ha pya’eporã oho okañy ña Mári oguapyha ypýpe. Ojerásapy’a lomitã, ikãmbaite taguatoresay ore ryepýpe. Roguevipaite, sa’i nunga ningo ikatútava rojapo hovake. Oĩma katu ombovúva kamisa lómo, omotimbóva yvy rova.

Hetave roime umi ropytáva romañajoa ojováre. Upe riremínte, karai Lópe onohẽ imboka 22’i ha he’ipa mboyve chupe «Ág̃a he’úta úle, ne vríngo tuja výro» ombokapúma hese. Ni nomokyrỹiri chupe. «Ñandejára. Péaningo vála karai pa’i Bartomeu ohovasapyre», he’i ha oguevi hovary’ái ro’ysãmbáre. Ha’ete opukáva vríngo Luisõ ha oguahupukujevy. Hapykue guivo opo ijajúrare Marko’i, ojuvymbarete, hajyguesẽmba, jepe peteĩ tesapirĩme oñemombo jevýma yvýpe, omomaitei hag̃ua yvyku’ípe. Nanemandu’áirõ mba’e ko’ãvare, Cháno, tekotevẽ epirañandy’uve, ekumanda ha eyvapytã’uve, che ryke’y. Yvypóra ndaha’éi mandi’o chyryry rehénte oikovaerã.

Peichaháguinte, Karai Venancio osẽ oñembo’y Luisõ renondépe, ohekýi iku’akuágui i-38. Itujámaramo jepe ha’e, ndaiporyryiguasúiri ha ijava lája... Ndaha’éi pohã ro’ysã pe tapicha. Imitãme itrróko komuníta hatãva’ekue. Leõ Trróki rire, ha’éma. Ohova’ekue oiko España gotyo ho’a peve dictadura. «Bala karai ndojukái hombre lobo. Bala de plata añoitévoi ko’ã vícho pohãg̃ua», rohendu he’i. Ojehesape’a tũkuaréicha mitã vríngo Luisõ ohendúvo pe ñe’ẽ. Opómarõ opiã haḡuáicha ombokapu hi’ári karai Venancio ha ojapiete. Ipúlso karia’ývoi ha’e. Omondyvupaite umi itatĩ vodóke, ombopy’anandi imboka. Ho’a ojapajeréi yvýpe mitã Luisõ. Huguyñehẽ. Oguahuvai, oryrýi ryrýi ha upéi ndoku’evéi. Rojapaite hese. Omano. Hekoveso pe añamemby ha ova sapy’a mbeguekatumi krihtiáno retépe. Opivoitevera opyta. Rohecha Ítan huguýva heta hendápe. Ña Mári ojayvy, ohesamboty chupe ha ohovasakurusu.

«Hoooo, tila’y», ojesapukaijoa. «Moõ piko ko’ã Luisõ imperialíta ipu’akáta ñande rehe», he’íma karai Venancio ha oipeju imboka juru. Rohopa Marko’i ypýpe, rohecha ohereihahína umi ojesu’u haguépe ha rombo’úrra chupe. Ha’e opu’ã, huguairorykangymi oréve ha upéi okañy, ojehe’a pytũmbýre, ombosa’ypytã ohóvo hapykuere tuguy tykýpe. Oḡuahẽmakatu karai komi mokõi ita’ýra ndive mboka ipópe ha hendivekuéra oiméne 5 mba’e umi pytagua Cuerpo de Paz-pegua. «Karai komi, ko’ápe ojejuka reiete ore irũ, mitãpyahuetéva», he’i pe huvichakuéra. «Ndaupéichai hína», osapukái Mingélo. Roñemombe’u tuichaháicha karai komíme, ro’epaite ichupe mba’épa oikova’ekue upépe.

Ohendupa rire, oñe’ẽ karai komi: «Léi ningo noñangarekói ser mitológico-re, ha ko tapicha rekove oñembokua ndaha’éi aja cristiano». Oñeinsuvosemo’ã umi Cuerpo de Paz-gua ha rojapaite hesekuéra romongora. «Peẽ peime tetã ambuépehína, peñemborretovadoséramo peikéta ha pekéta ka’irãime ko pyhare», oja’o chupekuéra karai komi. Oguevipaite hikuái. Ongululu ngululu upe iñe’ẽ oñeikũmbykuaa’ỹvape, omopu’ã hapicha re’õngue ha omañavaiguasu ohóvo. Ore rohopaite karai Lópe volíchope, ytororõicha rombosyry taguatoresay. Ko’ápe ha pépe oñehendu oporoja’óva «trrúko!» ha sapy’ánte katu «yvoty!». Umi vríngo ndopyta’aréi, oiméne mbohapy ko’ẽhápe ohopa Santanígui ha ndojekuaavéi araka’eve, ipyporekañy hikuái. Marko’i mante ndahuvichaveijeýma. Ñane Luisõ teete.

            Ha nde, Cháno, reñemborovavavárö jepe chéve, nderegueroviairõguáicha, reikuaaporã oikohague ñande vállepe yma ko amombe’uhagueichaite. Añetete ha’e ndéve ha reimo’ãmba’érõ chejapuhákatu ñasẽporãntema okápe, toñomongeta ñande kyse yvapara hãimberasapáva, ne añamemby.